Archiwa Cerkiewne Online

W roku 2013 w celu zrealizowania kolejnego zadania Komisja Konserwatorskiej Greckokatolickiej Archidiecezji Przemysko – Warszawskiej i Polskie Bractwo Kawalerów Gutenberga nawiązały porozumienie. W ramach porozumienia do zadań Bractwa należało przeprowadzenie procesu aplikacji wniosku o dofinansowanie w ramach programu Archiwistyka Społeczna Narodowego Instytutu Audiowizualnego. Nasz wniosek uzyskał aprobatę NInA - kolejnymi etapami realizacji zadania było powołanie zespołu wykonawczego, a następnie przeprowadzenie digitalizacji, opracowanie i udostępnienie zbiorów.

Archiwum Parafii Greckokatolickiej w Torkach. Cerkiew p.w. Zaśnięcia Bogurodzicy w Torkach.

Na archiwum parafii greckokatolickiej w Torkach k/ Przemyśla z lat 1837 – 1945 składają się dokumenty spisane w językach: cerkiewnosłowiańskim, ukraińskim, łacińskim, niemieckim i polskim, pozyskane od mieszkańców wsi w latach 60 – tych XX wieku przez historyka sztuki Barbarę Tondos. Niestety, niektóre kraty zostały trwale uszkodzone przez wycięcie znaczków lub pieczęci. Zbiór przekazany został Komisji Konserwatorskiej Greckokatolickiej Archidiecezji Przemysko – Warszawskiej z/s w Przemyślu. Z historycznego punktu widzenia, jest on niezwykle interesującym zespołem, ukazującym szerokie spektrum funkcjonowania podprzemyskiej parafii greckokatolickiej na przestrzeni dwóch wieków. Wśród dokumentów znajduje się m.in. Księga Przemyskiego Konsystorza Greko-Katolickiego, spisana w latach 1837-1868. Pierwotnie znajdowała się ona w aktach Greko-Katolickiego Biskupstwa Przemyskiego. Zawiera rozporządzenia, decyzje, zalecenia i informacje kierowane do urzędów parafialnych i dekanalnych, dotyczące teologii, katechizowania, prawa kanonicznego i cywilnego, wyroków sądowych, finansowania, podatków, majątku cerkiewnego i inne. Wyjątkową wartość posiadają także dokumenty dotyczące rozbiórki zabytkowej, drewnianej cerkwi z XVI wieku i budowy na jej miejscu nowej, murowanej – istniejącej do dzisiaj. Ilustrują one spór toczony na początku XX wieku, pomiędzy lokalną wspólnotą parafialną a administracją państwową i Konserwatorem Zabytków we Lwowie, zakończony samowolnym zniszczeniem niezwykle cennej drewnianej świątyni. Jest ona dzisiaj znana z fotografii archiwalnych i obrazu Kazimierza Pochwalskiego „Lirnik przed chatą” (1885, Muzeum Narodowe w Warszawie), gdzie tłem dla sceny rodzajowej (jak zauważył Andrzej Żygadło) jest w istocie nie front chaty, a północna elewacja cerkwi w Torkach. Już w 1916 roku ks. Władysław Kozicki, na kartach książki „W obronie kościołów i cerkwi drewnianych”, wydanej we Lwowie, zwracał uwagę na zjawisko masowego niszczenia sakralnego drewnianego budownictwa i zastępowania go architekturą murowaną – problem nie stracił na aktualności. Dokumenty publikowane tutaj pozwalają na analizę przyczyn, mechanizmu i ówczesnej kwalifikacji prawnej takich wydarzeń. W zespole archiwalnym znajdują się ponadto: Inwentarze Parafii w Torkach z 1837 i 1910 roku, Księga Zgonów 1874 - 1915, Księga Ślubów 1907-1945, Księga Towarzystwa Patronatu Św. Mikołaja 1899 - 1936, dokumentacja budowy plebanii i budynków ekonomicznych w latach 1864 - 1874 oraz wiele innych dokumentów z lat 1843 – 1945.

Archiwum Romualda Biskupskiego

Niepublikowane materiały archiwalne, wytworzone w latach 1960 – 2007, przez zmarłego, wybitnego historyka sztuki – Romualda Biskupskiego, specjalistę w zakresie badań malarstwa cerkiewnego, wieloletniego kierownika Działu Sztuki Cerkiewnej Muzeum Historycznego w Sanoku. Systematycznie prowadzone, pisemne uwagi dotyczące historii, ikonografii, paleografii zabytków malarstwa ikonowego od średniowiecza do XIX wieku, charakterystyka ośrodków i arteli twórczych, atrybucja sztuki cerkiewnej, wskazówki bibliograficzne, wypisy z opracowań i źródeł archiwalnych, dotyczące głównie obszaru historycznych eparchii przemyskiej, lwowskiej i chełmskiej. Udostępnione materiały stanowią około 25 % pozostawionych przez Romualda Biskupskiego usystematyzowanych notatek w formie fiszek (pozostałe, wg dyspozycji Janiny Lewandowskiej, pozostają w Muzeum Historycznym w Sanoku). Jest to materiał roboczy, którym posługiwał się autor, przygotowując monograficzne publikacje i jakiego nigdy nie planował udostępniać w takiej formie. Jego nagła śmierć (9 stycznia 2008 r.) postawiła żonę – Janinę Lewandowską, także przed trudną decyzją dotyczącą losu archiwum. Identyfikując materiały przy udziale Jarosława Giemzy, zdecydowała o celowości jego zachowania i upowszechnienia. O wartości prezentowanych, uporządkowanych notatek decydują kompetencje i rozległa wiedza autora oraz szeroko prowadzona kwerenda i zakres systematycznie prowadzonych badań. Zespół archiwalny posiada wyjątkową wartość dla kontynuacji badań nad sztuką cerkiewną ukraińskiego obszaru kulturowego. Wśród notatek znajdują się m.in. odpisy (w oryginalnej formie i tłumaczeniu) marginaliów (glos) czynionych na kartach ksiąg liturgicznych (XV-XIX w.), będących ważnym źródłem historycznym do dziejów parafii i cerkwi na terenie przemyskiej eparchii (podstawą badań była bogata kolekcja manuskryptów i starych druków Muzeum Historycznego w Sanoku i Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku).
Udostępniając archiwum obligujemy korzystających do przestrzegania poniższych zasad :
- w przypadku niekomercyjnego wykorzystania należy wskazać źródło w następujący sposób: Biskupski R., Archiwum /w/ Archiwum Cerkiewne, zespół archiwalny: Archiwum Romualda Biskupskiego, www.archiwum-cerkiewne-online.pl.
- w przypadku wykorzystania materiałów do celów komercyjnych prawo autorskie przy Janinie Lewandowskiej w Sanoku.

Ekipa specjalistów powołana przez Polskie Bractwo Kawalerów Gutenberga wykonała całość prac realizacji zadania.

Skład ekipy -

Paweł Myszka