Historia

Polichromię wykonało w 1925 r. Towarzystwo "Widrodżennia" (Odrodzenie) P. Zaporożskoho i B.W. Palija Nejlo. Tworzyli oni grupę artystyczną o nazwie Kijowskie Towarzystwo "Odrodzenie", która posiadała siedzibę w Przemyślu na ul. Smolki 4. Dzieła tego zespołu (także malarstwo tablicowe) oraz indywidualne Pawła Zaporożskiego vel Zaporiżskiego vel Zaporiżczenki przetrwały do dzisiaj w kilkunastu świątyniach na terenie przemyskiej diecezji, m.in. w cerkwi w Oparówce koło Strzyżowa, gdzie artysta zamieszkiwał w latach 30-tych XX w. wraz z żoną Wirą oraz dziećmi: Borysem i Alewtiną. Czynni na terenie przemyskiej eparchii malarze z naddnieprzańskiej Ukrainy wywodzili się z kręgów wojskowych. Byli oficerami i żołnierzami Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej (Petlurowcy) - sojuszniczej wobec Polski w wojnie z bolszewikami. Po zakończeniu przez Polskę działań wojennych i podpisaniu traktatu ryskiego, wojska ukraińskie samotnie kontynuowały walkę. W listopadzie 1921 roku, w tzw. drugim pochodzie zimowym osiągnęły przedpola Kijowa, jednak po klęsce w bitwie pod Bazarem ocalałe jednostki zmuszone zostały do odwrotu i skierowania się ku polskiej granicy. Na terytorium Polski ukraińscy żołnierze zostali internowani. Początkowo, licząc na ponowny wybuch konfliktu ze Związkiem Sowieckim, utrzymywali formacje wojskowe. Po ich rozformowaniu część żołnierzy pozostała w naszym kraju na dłuższy okres czasu lub na stałe. Szersze omówienie tego zagadnienia, w tym działalności malarzy ukraińskich z Naddnieprza na obszarze przemyskiej diecezji zawierają publikacje wskazane niżej - w bibliografii.

Czas powstania - 1925 rok

Autor (warsztat) - Towarzystwo "Widrodżennia" (Odrodzenie)  P. Zaporożskoho i B.W. Palija Nejlo w Przemyślu

Materiał, technika - olej, tłusta tempera, na drewnianym zrębie ścian i stropach.

Wymiary - powierzchnia malowideł figuralnych i symbolicznych w przedsionku, prytworze, nawie, sanktuarium i zakrystii ok. 180 m2.

Akta Ikonografia i negatywy fotograficzne - Służba Ochrony Zabytków w Krosnie; Muzeum-Zamek w Łańcucie, Dział Sztuki Cerkiewnej; Parafia Prawosławna w Szczawnem.

   Polichromia figuralno-ornamentalna we wnętrzu cerkwi, w pomieszczeniach: przedsionek, prytwor, nawa, sanktuarium, zakrystia, obejmuje wszystkie powierzchnie ścian, stropów, balustrad. Wykonana techniką tempery, tłustej tempery i olejną na gruncie kredowo - klejowym, na drewnianym zrębie ścian i na stropach. Pod warstwą gruntową miejsca łączenia belek i desek przeklejone pasami płótna. Malowidła tworzą spójny program ikonograficzny, dopełniający ikonografię zrealizowaną w malarstwie tablicowym, znajdującym się w wyposażeniu cerkwi. Na zespół monumentalnego malarstwa składają się przedstawienia figuralne w polach obrazowych wydzielonych ornamentalnymi bordiurami oraz swobodnie zakomponowane na powierzchni stropów, elementy i motywy symboliczne, fryzy i rozety ornamentalne, inskrypcje (w tym fundacyjna), malarstwo iluzjonistyczne (imitujące kamienne okładziny - cokoły, w dolnej partii ścian). Pola obrazowe dla przedstawień figuralnych dużych rozmiarów (do 250 cm wys.) w kształcie prostokątów o ściętych w górnej partii narożach (na powierzchniach ścian), w szerokich, barwnych bordiurach ornamentalnych z motywami geometrycznymi, stylizowanymi na ludowy haft. Bordiury o takiej ornamentyce oraz zawierające ornament w formie wici roślinnej w obramieniu medalionów z przedstawieniami figuralnymi na stropach. Fryzy ornamentalne i roślinne o bogatej kolorystyce podkreślają dodatkowo tektonikę poszczególnych wnętrz: podziały architektoniczne, otwory okienne i portale; wyznaczają podstawy stropów i ograniczają iluzjonistyczne okładziny kamienne cokołów w dolnej partii ścian. Tłem dla figuralno - ornamentalnej polichromii, w każdym z pomieszczeń, jest lokalny kolor ścian i stropów założony na całej ich powierzchni. Stropy: błękit. Ściany: przedsionek - jasny ugier, babiniec - ciemny róż, nawa - jasny ugier, sanktuarium - ciemny róż, zakrystia - jasna zieleń.

    W przedsionku na ścianie pn. Inskrypcja fundacyjna w języku ukraińskim (w polu wydzielonym bordiurą): "Блажєни милостивїи яко тіи помиловани будутъ". Цєрква ця розмальована стараннєм Всєчєснійшого О. пароха і дєкана Михайла Гробєльского і вєликими жєртвами побожних парохян сєла Щавного. Роботу виконало Київськє товариство "Відроджєння" Б. В. Палія Нєїло і Павла Запорожского в Пєрємишлі вул. Смольки ч. 4. В роботі взяли участь арт.-маляри: Павло Запорожский, Борис Палій Нєїло, Микола Прасицький, Юрко Крих і Сємєн Остапчук. Року Божого 1925 в 78 м місяці журби бєзупинної по рідному краєві. ("Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią"/Mt 5,7/. Cerkiew ta rozmalowana staraniem Przewielebnego Ojca parocha i dziekana Mychajła Hrobelskoho i wielką ofiarnością pobożnych parafian wsi Szczawne. Prace wykonało Kijowskie Towarzystwo "Odrodzenie" B. W. Palia Nejlo i Pawła Zaporożskoho w Przemyślu ul. Smolki nr 4. W pracy wzięli udział artyści - malarze: Pawło Zaporożskyj, Borys Palij Nejlo, Mykoła Prasyćkyj, Jurko Krych i Semen Ostapczuk. Roku Bożego 1925 w 78-m miesiącu żalu bezmiernego za krajem ojczystym). W supraporcie, nad wejściem do babińca trójramienny krzyż na tle słońca, z datą roczną 1925 u podstawy oraz inskrypcja w języku cerkiewnosłowiańskim (wypis w załącznikach), o treści: "Przyjdźcie do mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a Ja was pokrzepię" /Mt 11,28/.

    Na stropie wyobrażenie Oko Opatrzności w promienistej glorii. Cokół imitujący okładzinę kamienną z prostokątnych bloków, w kolorze zielonym. W prytworze (babińcu), na stropie równoramienny krzyż z wpisanymi weń medalionami - w kształcie czwórliścia w zakończeniach ramion i okrągłym na przecięciu ramion. W centralnym polu obrazowym wizerunek Chrystusa Acheiropoietos - Chusta Św. Weroniki. W pozostałych czterech medalionach przedstawienia Świętych, ukazanych w popiersiach, opisane cyrylickimi inskrypcjami: Św. Apostoł Piotr (Св. Ап. Пєтрь), Św. Apostoł Paweł (Св. Ап. Павєль), Św. Jan Chrzciciel (Св. Іоан Крєс.), Św. Apostoł Andrzej (Св. Ап. Андрєй). W ramionach krzyża napis: Слава Отцу и Сыну и Св. Духу (Chwała Ojcu i Synowi i Świętemu Duchowi). W tle krzyża sferyczna barwna mandorla oraz cztery sylwetki Serafinów. Na zachodniej ścianie babińca obrazy Św. Wielkiego Męczennika Dymitra (inskr.: Св. Вєлмуч. Дмитрій), w stroju rzymkiego legionisty, z włócznią w prawej ręce oraz Św. Archanioła Michała (inskr.: Св. Арх. Михаиль) z mieczem ognistym i kulą. Oba wizerunki ukazują świętych w pólpostaci, frontalnie. Na ścianie południowej pełnopostaciowy obraz Św. Cesarzowej Heleny (inskr.: Святая Царица Єлєна), z odnalezionym krzyżem Pańskim i gwoźdźmi na misie. Poniżej okna na tejże ścianie, w bordiurze cerkiewnosłowiańska inskrypcja (wypis w załącznikach) o treści: "Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią"  /Mt 5,7/.

    Na ścianie północnej pełnopostaciowy obraz Św. Wielkiej Męczennicy Paraskewy (inskr.: Святая Вєликомучєница Параскєва), z krzyżem w prawej ręce i rozwiniętym zwojem w lewej, na którym wypisane cyrylicą pierwsze wersy Wyznania Wiary. W tle budynki klasztorne. Poniżej okna, w bordiurze cerkiewnosłowiańska inskrypcja (wypis w załącznikach) o treści: "Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą" /Mt 5,8/. Cokół imitujący okładzinę kamienną z prostokątnych bloków, w kolorze oliwkowym. Na balustradzie chóru śpiewaczego półpostaciowy wizerunek Św. Proroka i Króla Dawida Psalmisty (inskr.: Св. Пророк и Царь Давидь Псалмопђвєць), grającego na harfie. Po bokach pola obrazowego cerkiewnosłowianska inskrypcja o treści: "Wysławiajcie Imię Pańskie, wysławiajcie słudzy Pana" /wg Ps 97,12/. W nawie, na stropie duża kompozycja malarska: Trójca Święta. Bóg Ojciec i Syn Boży tronują na obłoku. Powyżej nich gołębica - symbol Ducha Świętego. Na lewym ramieniu Chrystusa wsparty wysoki krzyż, lewa ręka skierowana ku dołowi. Prawica Boga Ojca uniesiona, w lewym ręku berło i kula. Wokół centralnego przedstawienia osiem postaci czteroskrzydłych Cherubinów oraz cztery rozety ornamentalne - stylizowane krzyże równoramienne. W narożnikach stropu okrągłe obrazy Św. Ewangelistów - Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, w bogatych ornamentalnych obramieniach. Wizerunki półpostaciowe, w 3/4 profilu, z tetramorficznymi postaciami w tle. Święci spisują księgi Ewangelii. Na kartach ksiąg fragmenty tekstów w języku cerkiewnosłowiańskim: Mateusz - "Tak bowiem umiłował Bóg świat" /J 3,16/, Łukasz - "Aby światło, co w tobie, nie było ciemnością" /Łk 11,35/, Jan - "Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem Było Słowo" /J 1,1/. W zach. części ściany pd. obraz Św. Równego Apostołom Włodzimierza Księcia Kijowskiego (inskr.: Св. Равноапостолыний Владимир Князь Кїєвскій). Święty w pełnej postaci, w 3/4 profilu, w szatach książęcych, z unoszonym oburącz krzyżem, w tle pomnik i cerkiew Św. Andrzeja w Kijowie. Po przeciwnej stronie, na ścianie pn. Św. Równa  Apostołom Olga Księżna Kijowska (inskr.: Св. Равноапостолыная Ольга Княгиня Кїєвская). Święta w pełnej postaci, w 3/4 profilu, w szatach książęcych, z krzyżem uniesionym na wysokość piersi, w tle Ławra Kijowsko-Peczerska. We wsch. części ściany pd. obraz Św. Metodego (Michała). Naprzeciw, na ścianie pn. Św. Cyryla (Konstantego). Apostołowie Słowian ukazani zostali w pełnej postaci, frontalnie, na architektonicznym tle. Św. Metody, w liturgicznej szacie biskupiej, trzyma oburącz kielich. Św. Cyryl w szacie mnicha, z otwartą księgą, na której cerkiewnosłowiański tekst o treści: "Usłysz Boże Zbawicielu nasz ufność wszystkich krańców ziemi i będących w (mogile)”. Za jego plecami stół, na którym kielich, chleb, rozwinięty zwój ze słowiańskim alfabetem i ikona Chrystusa; w niszy księgi. Cokół u podstawy ścian imitujący okładzinę z ciemnego marmuru. Na stropie sanktuarium gołębica - symbol Ducha Świętego, w promienistej glorii, na tle sferycznej, barwnej mandorli. Na ścianie północnej obraz Ukrzyżowania. Chrystus przybity do krzyża wznosi wzrok ku niebu. Po bokach ukrzyżowani złoczyńcy. U stóp krzyża Św. Maria Magdalena. Po prawej ręce Zbawiciela Bogurodzica z Janem Ewangelistą i dwie klęczące niewiasty. Za ich plecami żołnierze. Na ciemnym niebie czerwone, zaćmione słońce. Na ścianie pd. Przedstawienie Zdjęcia z Krzyża. Ciało Chrystusa podtrzymują ŚŚ. Józef z Arymatei i Jan Ewangelista. Za ich plecami stoi Bogurodzica trzymająca cierniową koronę. Maria Magdalena klęcząc ujmuje dłoń Pana. Na krzyżu odciśnięte krwawe znaki dłoni Chrystusa. Cokół w dolnej partii ścian imitujący okładzinę z dzikiego kamienia. W zakrystii, na stropie równoramienny krzyż ozdobiony kwiatową rozetą, na tle cierniowej korony z wplecionymi w nią czterema tryzubami - państwowymi godłami Ukrainy.

    Sposób kształtowania malarskiej formy w kompozycjach figuralnych jest realistyczny, w scenach pasyjnych dodatkowo nacechowany głęboką ekspresją. Laserunki nakładane szerokimi, pewnymi pociągnięciami pędzla, przy mocno zróżnicowanym walorze koloru lokalnego, co podporządkowane było uzyskaniu wrażenia oddziaływania silnego i punktowego zewnętrznego źródła światła. Oblicza postaci o indywidualnych cechach portretowych. Elementy ornamentalne, symboliczne oraz postacie Serafinów i Cherubinów budowane w oparciu o estetykę modernizmu i secesji. Cechy stylistyczne charakteryzują warsztat wykształconych akademicko malarzy o wysokich umiejętnościach w zakresie techniki i kompozycji. Głównymi twórcami polichromii cerkwi w Szczawnem, wykonanej w 1925 roku staraniem proboszcza Mychajła Hrobelskoho i parafian, byli Pawło Zaporożskyj oraz Borys Palij Nejlo. W  skład zespołu wchodzili  Mykoła Prasyćkyj, Jurko Krych i Semen Ostapczuk. Tworzyli oni grupę artystyczną o nazwie Kijowskie Towarzystwo "Odrodzenie".