polichromia

Historia

Polichromię ścienną na zlecenie proboszcza Henrycha Polanskoho wykonał w 1898 roku Josyf Bukowczyk (wg inskrypcji fundacyjnej). W tym samym czasie przemalował on ikonostas i dwa kioty (boczne ołtarze stanowiące rozwinięcie ikonostasu), łącznie z wchodzącymi w ich skład ikonami. Zapewne pracował przy wykonaniu prestołu (ołtarza w sanktuarium) w 1895 roku. Malarz ten znany jest zarazem jako autor polichromii ściennej w pobliskiej cerkwi p.w. Św. Mikołaja w Rzepedzi, gdzie także przemalował ikonostas (1896 r.). Analiza ikonograficzna kompozycji malarskich Bukowczyka pozwala na stwierdzenie, że posługiwał się on jako wzornikiem bogato ilustrowanymi wydaniami Biblii z 2 poł XIX w. (m.in. cyrylicką: Biblia /.../ ozdobiona 500 ilustracjami /.../ Przemyśl 1865.)

Jest prawdopodobne, że można go utożsamiać z malarzem Józefem Bukowczykiem z Przemyśla, który w 1921 roku wykonał dla ks. bp. Józefa Sebastiana Pelczara 14 obrazów Drogi Krzyżowej, które ten podarował do wzniesionego wówczas kościoła w Miękiszu Nowym koło Radymna. W 1928 roku Józef Bukowczyk wykonał dla tego samego kościoła obraz Matki Bożej Śnieżnej.

Autor (warsztat) : Josyf Bukowczyk

Materiał, technika: Olej, tłusta tempera, na drewnianym zrębie ścian i stropach.

Druga warstwa chronologiczna

Pierwotna polichromia ścienna (ornamentalna?) z 1 poł. XIX w. wykonana temperą.

Akta Ikonografia i negatywy fotograficzne - Służba Ochrony Zabytków w Krośnie; Muzeum-Zamek w Łańcucie, Dział Sztuki Cerkiewnej; Parafia Prawosławna w Turzańsku.

Polichromia figuralno - ornamentalna we wnętrzu cerkwi, w pomieszczeniach: prytwor (babiniec), nawa, sanktuarium, obejmuje wszystkie powierzchnie ścian, stropów, balustrad. Wykonana techniką olejną na drewnianym zrębie ścian i na sklepieniach. Pod warstwą gruntową miejsca łączenia belek i desek przeklejone pasami płótna. Opisywana polichromia jest drugą chronologicznie warstwą malowideł ściennych. Pierwotna polichromia ścienna (zapewne o motywach architektonicznych i ornamentalnych) pochodzi z 1 połowy XIX w. i wykonana jest temperą.

Malowidła tworzą spójny program ikonograficzny, dopełniający tematykę zrealizowaną w malarstwie tablicowym, znajdującym się w wyposażeniu cerkwi. Na zespół monumentalnego malarstwa składają się przedstawienia figuralne w polach obrazowych wydzielonych prostymi, pasowymi bordiurami (babiniec nawa) i bordiurami pasowymi z ornamentyką roślinno - geometryczną (sanktuarium), malarstwo iluzjonistyczne imitujące kamienną okładzinę (w postaci cokołu, boniowania i gzymsu) rozczłonkowaną pilastrami z dekorem ornamentalnym (sanktuarium) oraz proste pasowe podziały ścian (babiniec, nawa). Pola obrazowe dla przedstawień figuralnych dużych rozmiarów, w kształcie prostokątów, ośmioboków, trapezów (także o ściętych narożach) i owalne; także sylwety na konsolach ornamentalnych. Fryzy, pilastry i podziały pasowe podkreślają dodatkowo tektonikę poszczególnych wnętrz: podziały architektoniczne, otwory okienne i portale; wyznaczają podstawy stropów i ograniczają iluzjonistyczne okładziny kamienne. Tłem dla figuralno – ornamentalnej polichromii w prytworze (babińcu) i nawie jest lokalny kolor ścian i sklepień założony na całej ich powierzchni (jasna zieleń). Pasy podziałów wykonane kolorem niebieskim, zróżnicowanym walorowo. W kolorystyce iluzjonistycznej polichromii sanktuarium dominują zróżnicowane walorowo: czerwień, zieleń i ugry.

W sanktuarium na ścianie zachodniej (na odwrociu ikony Chrystusa Pantokratora - namiestnej ikonostasu) inskrypcja fundacyjna zapisana cyrylicą:

(Na chwałę Świętej Trójcy ! Główny prestoł /ołtarz/ postawiono 1895 roku. Cerkiew ta została w całości pomalowana i pozłocona za Przewielebnego ojca Henrycha Polanskoho przez pana Iosyfa Bukowczyka 1898 roku).

W prytworze (babińcu), na stropie w „ściętej” kopule, w ośmiobocznym polu obrazowym przedstawienie Pokrow Przeświętej Bogurodzicy (1), w wariancie ukazującym Matkę Bożą jako Opiekunkę i Patronkę Rusi. W górnej partii obrazu Matka Boża ukazana w pełnej postaci, na obłoku z rozpostartym płaszczem i ryzą. Niżej, w centrum kompozycji klęczący ŚŚ. Włodzimierz Wielki (chrzestne imię: Bazyli) i Metropolita Iłarion, za nimi stoją Św. Księżna Olga (chrzestne imię: Helena) oraz Kronikarz Nestor (obok diakona trzymającego biskupie rzezło). W dalszym planie postacie uosabiające naród. Pomiędzy nimi, po lewej ręce Bogurodzicy, zapewne postacie ŚŚ. Antoniego i Teodozego Peczerskich oraz ŚŚ. Męczenników Borysa (chrzestne imię: Roman) i Gleba (chrzestne imię: Dawid). Obraz nie jest opatrzony inskrypcjami. Na połaciach kopuły sylwetki Cherubinów (2). Na południowej ścianie babińca, w prostokątnym polu obrazowym kompozycja malarska „Ruś przyjmuje wiarę Chrystusową” (6), opatrzona inskrypcją w dolnej partii bordiury (

). Na obrazie ludzie świeccy zgromadzeni wokół nauczającego mnicha, stojącego na kamiennym progu chramu, przed anałojem, na którym Biblia. U jego stop strzaskany pogański idol. W tle, na wzgórzu panorama Kijowa. Na przeciwległej ścianie obraz w podobnym obramieniu „O Jezusie bądź naszym gościem” (7), opatrzony inskrypcją w dolnej partii bordiury (

). Scena we wnętrzu wiejskiej chaty. Rodzina zgromadzona wokół stołu, na którym bochen chleba i misa, zwraca się ku nawiedzającemu dom Chrystusowi. Profilowana balustrada chóru śpiewaczego ozdobiona jest trzema prostokątnymi obrazami. Na centralnym (3), na obłoku para Aniołów w pokłonie, podtrzymuje szarfę z napisem „

” (Chwała na wysokości Bogu). Po stronie pd. przedstawienie „Św. Olga uczy wnuka Włodzimierza”, opisane inskrypcją w dolnej partii bordiury: (

). Księżna zasiada na fotelu ustawionym pod starym dębem. Tło pejzażowe, z sylwetką pałacu w głębi. Na kolanach Świętej rozłożona księga. Naprzeciw klęczący chłopiec – Św. Włodzimierz. Opodal kamienny obelisk zwieńczony krzyżem, obok którego rozbity pogański bożek. Przedstawienie po pn. stronie balustrady chóru oparte na ewangelicznej przypowieści o siewcy /Mt 13, 3-23; Mk 4, 3-20; Łk 8, 4-15/ (5). Osadzone jest w lokalnych realiach. Mężczyzna w tradycyjnym dla regionu odzieniu rozsiewa ziarno, które pada na kamienny ugór, między krzewy, na drogę i na żyzną ziemię. Część ziaren wydziobują ptaki. Za plecami rolnika pług i para odpoczywających wołów. W tle górzysty krajobraz z zabudowaniami gospodarczymi w bliższym planie. Na skrzydle drzwi prowadzących na chór trójramienny krzyż z ukośnym podnóżkiem.

Na stropie ponad nawą gołębica – symbol Ducha Świętego, w promienistej glorii. Na połaciach „ściętej” kopuły, powyżej pendentywów, w owalnych medalionach wizerunki Ewangelistów, ukazanych w półpostaci, w ¾ profilu, w trakcie zapisywania ksiąg, z atrybutami (istotami o obliczach Tetramorfu): Św. Mateusz z postacią anioła (11), Św. Marek z postacią lwa (12; obraz nie zachowany), Św. Łukasz z postacią cielca (13), Św. Jan z postacią orła (14). Na pozostałych czterech połaciach kopuły obrazy całkowicie wypełniające ich powierzchnię, o kształcie trapezów. Na połaci pd. „Jezus gościem u Marii i Marty” /Łk 10, 38-42/ (14). Scena zakomponowana w obszernym wnętrzu, z dużym oknem, za którym pejzaż górski. Chrystus zasiada przy stole nakrytym białym obrusem. Przed mim dzban i ryba na półmisku. Maria przyklęknęła u stóp Zbawiciela i przysłuchuje się jego słowom. Marta stojąc w pobliżu pieca, na którym gorejące palenisko i kociołek, zwraca się ku siostrze w geście napomnienia. Na połaci zach. „Jezus objawia się uczniom w drodze do Emaus” /Łk 24, 13-32/ (15). Na pejzażowym tle, opodal skały, Chrystus ukazuje się dwóm wędrującym uczniom pogrążonym w rozmowie. W głębi brama i mury miejskie Przedstawienie na pn. połaci kopuły nie zachowało się (16). Szczątkowe jego elementy przy bocznej krawędzi pozwalają stwierdzić, że w pejzażowym tle obecne było nocne niebo. Ikonograficzny kontekst (wynikający z tematyki niżej umieszczonego obrazu i pozostałych umieszczonych w nawie, oraz faktu posługiwania się przez malarza ilustrowaną Biblią z 2 poł. XIX w. jako wzornikiem) czyni prawdopodobnym istnienie w tym miejscu przedstawienia „Trzej Mędrcy w drodze do Betlejem” lub „Anioł obwieszczający Pasterzom Narodzenie Chrystusa”. Na wsch. połaci kopuły pejzaż z wysokimi wzniesieniami oraz Jerozolimą w dalszym planie (17), stanowiący tło dla sylwetowej ikony Ukrzyżowania wieńczącej ikonostas. W centralnym miejscu pd. ściany nawy, w przestrzeni pomiędzy oknami prostokątny obraz Miłosierny Samarytanin /Łk 10, 30-37/ (18). Na pierwszym planie, na skraju drogi Samarytanin pochylony nad leżącym, okradzionym i pobitym człowiekiem. Za jego plecami osiołek z derką na grzbiecie. W głębi obojętnie odchodzący drogą Lewita. Krajobraz górzysty z licznie rosnącymi palmami. W taki sam sposób usytuowany jest na przeciwległej ścianie nawy obraz Ucieczka do Egiptu /Mt 2, 13-15/ (19). Św. Józef prowadzi osiołka, na którym siedzi Bogurodzica piastująca Dzieciątko. Święta Rodzina przemierza rozległą pustynię, pośród której niewielkie skupiska roślinności. Niskie słońce za ich plecami kładzie długie cienie w stronę patrzącego. Malowidła w nawie dopełniają dwa sylwetowe wizerunki, na iluzjonistycznych ornamentalnych konsolach, umieszczone naprzeciw siebie na pd. i pn. ścianie (od zach. strony). Na ścianie pd. Św. Cesarzowa Helena (20), ukazana frontalnie, z odnalezionym krzyżem Chrystusowym opartym na prawym ramieniu. Odziana jest w prostą, długą, jasnoczerwoną suknię i podróżny płaszcz z kapturem spięty pod szyją, zielony z jaśniejszym podbiciem. Na głowie korona. Na ścianie pn. Święty Cesarz Konstantyn Wielki, ukazany frontalnie, w lekkim, żołnierskim stroju. Na białej, sięgającej kolan tunice obszerny czerwony płaszcz, buty skórzane, wysokie. Na głowie korona. Monarcha trzyma w prawej ręce drzewce, na którym zwycięski błękitny sztandar ze znakiem krzyża.

Na stropie sanktuarium, w tondzie obraz Trójcy Świętej (22). Chrystus i Bóg Ojciec tronują na obłoku, mając u stóp błękitną kulę świata. Chrystus w purpurowym płaszczu, z wysokim krzyżem w prawej ręce, lewą wskazuje na glob. Bóg Ojciec ukazany jako siwy starzec, w błękitnej tunice i żółtym (złotym) płaszczu, z berłem w lewej dłoni, wznosi prawicę w geście błogosławieństwa. Ponad nimi, na obłoku, w promienistej glorii biała gołębica – symbol Ducha Świętego. Majestatowi Trójcy oddają pokłon zastępy niebiańskie uosabiane przez ośmiu klęczących na obłokach Aniołów (23). Każdy z nich ukazany jest osobno, na połaci „ściętej” kopuły sanktuarium, w trapezoidalnym polu obrazowym, otoczonym pasową bordiurą zdobioną arabeskami. Wszystkie ściany sanktuarium pokrywa architektoniczno – iluzjonistyczne malowidło, w które wkomponowane zostały dwa prostokątne pola obrazowe, ujęte pasową bordiurą zdobioną rozetami w narożach i arabeską na obwodzie. U podstawy pól obrazowych namalowana purpurowa kotara, drapowana, ze złotym lamowaniem. Podstawę iluzjonistycznego malowidła stanowi cokół imitujący okładzinę z zielonego kamienia. Powyżej ciemnoróżowe boniowanie kreślone czerwoną i niebieską linią podziałów. U podstawy kopuły profilowany gzyms malowany ugrem, zielenią i ochrą. Na całej wysokości ściany, w jej narożach, bogato rozczłonkowane, wielobarwne pilastry o korynckich kapitelach i wysokich podstawach gierowanych na tle imitacji kamiennej okładziny cokołu, z płycinami ozdobionymi arabeską. Na ścianie pn. sanktuarium obraz ŚŚ. Mnichów Antoniego i Teodozego Peczerskich – twórców monastycyzmu na Rusi (24). Ukazani zostali w pełnej postaci, lekko zwróceni ku sobie. Św. Prepodobny Antoni w szacie zakonnej, z czotką na lewym nadgarstku, unosi prawą dłoń błogosławiąc trzymaną przez swojego następcę ikonę Zaśnięcia Bogurodzicy – chramową cerkwi klasztoru Peczerskiego. Św. Prepodobny Teodozy odziany w szaty liturgiczne. Tło pejzażowe. Na wysokości nimbów cyrylicka inskrypcja określająca przedstawione postacie:

. Na pd. ścianie obraz ŚŚ. Cyryla (Konstanty) i Metodego (Michał) – Apostołów Słowian (25), ujętych frontalnie, w pełnej postaci. Św. Cyryl w szacie mnicha, błogosławi wzniesioną prawicą, w lewej dłoni trzyma zwój z cyrylickim alfabetem. Św. Metody w biskupiej szacie liturgicznej, z kielichem w lewej dłoni. W prawej ręce wysoki trójramienny krzyż z ukośnym podnóżkiem. Tło pejzażowe. Na wysokości nimbów cyrylicka inskrypcja określająca postacie:

Sposób kształtowania malarskiej formy w kompozycjach figuralnych jest realistyczny, nacechowany ekspresją, o czytelnych relacjach pomiędzy przedstawionymi postaciami. Laserunki nakładane szerokimi, pewnymi pociągnięciami pędzla, przy zróżnicowanym walorze koloru lokalnego, nadają wrażenie oddziaływania silnego i punktowego zewnętrznego źródła światła. Oblicza postaci o indywidualnych cechach portretowych. Elementy ornamentalne i symboliczne kształtowane pod wpływem estetyki modernizmu. Cechy stylistyczne charakteryzują warsztat malarza o dużych umiejętnościach w zakresie techniki i kompozycji (mimo stosowania gotowych wzorów graficznych). Oryginalną cechą tego malarstwa jest osadzenie kilku scen biblijnych i alegorycznych w lokalnych realiach przełomu XIX i XX wieku (codzienne życie wsi, ubiór, rodzina, krajobraz), co stanowi cenny przekaz ikonograficzny dla etnografa i etnologa.

Zespół malowideł ściennych cerkwi p.w. Archanioła Michała w Turzańsku jest zabytkiem wyjątkowo cennym, należącym do grupy nielicznie zachowanych dzieł tego typu na obszarze pogranicza łemkowsko – bojkowskiego. Obok turzańskiej polichromii zaliczamy do niej polichromię cerkwi w Rzepedzi i późniejsze realizacje, z lat 20 – tych XX w. wykonane przez malarzy z Naddnieprza (Pawła Zaporożskiego i Borysa Palija Neilo) w Szczawnem oraz utraconą w czasie pożaru w Komańczy.

ZESPÓŁ CERKIEWNY W turzańsku